U danas veoma uređenom gradiću Cazinu, na severozapadu BiH, nalazi se jedan od većih utvrđenih gradova u BiH – Stari grad Ostrožac, smešten u potpuno prirodnom okruženju.

– Stari grad Ostrožac po svojim dimenzijama predstavlja jedan od većih utvrđenih gradova u Bosni i Hercegovini koji odlikuje očuvanost svih faza razvoja počev od srednjovekovnog obrambenog grada, preko znatno proširenog grada u osmanskom periodu, pa do grada s čisto rezidencijalnim karakterom kakav je bio u periodu austrougarske uprave - navode iz Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine za Radiosarajevo.ba.

Da je život u ovom gradu postojao još za vreme praistorije svedoče brojni pronađeni ostaci keramike iz tog doba pronađeni na padinama Cazina, što takođerukazuje na mogućnost da je za vreme železnog doba tu postojala i gradina.

Hrvatski istoričar i hroničar iz XVI veka Ivan Tomašić u svom je Letopisu naveo da je Stari grad Ostrožac izgrađen 405. godine pre nove ere nazivajući ga "Horosium" – "Orisio" ili "Hostrosach, no nije naveo nikakve dokaze za to.

Kako je Ostrožac sličan starim gradovima na Sokocu, u Ključu i Krupi po gradnji kapi-kula, branič-kula i kazamata, pretpostavlja se da su ovi gradovi građeni pre korištenja vatrenog naoružanja.

Razvoj ovoga grada moguće je pratiti tek od kraja XIII veka kada je grad pripao kneževskoj porodici Babonjićima Blagajskim.

– Razvoj staroga grada započinje izgradnjom branič-kule koja je smeštena na krajnjoj, severnoj strani grada. Uz kulu su bila izgrađena dvorišta s visokim zidovima i kapi-kulama, pomičnim mostom, stražarnicama, bastionima i kazamatima. Na donjem delu branič-kule nalazi se uklesana figura zmaja koji opasuje kulu - navode iz Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika BiH u odluci iz 2013. godine u kojoj su Stari Grad Ostrožac proglasili nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.

Kako je u srednjem veku ovaj grad bio veoma velik i značajan, pretpostavlja se da su na Ostrošcu živeli upravo njegovi vladari.

Na južnim bedemima ovoga grada sačuvani su ostaci palače u kojima je živeo zapovednik grada.

Zbog strateškog položaja ovoga grada kojim je upravljao general Ivan Lenković sa 40 vojnika, Osmanlijama je trebalo preko stotinu godina da ga osvoje, pa tako Ostrožac pada pod vlast Osmanskog carstva tek 1577. godine. Njihovim dolaskom u predgrađu Ostrošca formiraju se naselja, izgradila se džamija i mekteb i u Starom gradu prave se još tri tabije koje su služile za gospodare, te jedna kao konjušnica.

U tom periodu grad su bezuspešno pokušale osvojiti Hrvatska i Habsburška monarhija, ali grad je ostajao pod vlašću Osmanlija kao sedište dizdara i kapetana. Dakako, oko 1541. godine kada je najviše kapetana dolazilo iz porodice Beširević gradi se i kapetanija.

Mehmed-beg Beširević je kao poslednji kapetan Ostrošca grad prodao tadašnjem gradonačelniku Bihaća, grofu Lotharu van Berksu koji je započeo restauraciju grada. Van Berks u periodu između 1900. i 1902. godine započinje i gradnju raskošnog dvorca u neogotičkom stilu sa velikim brojem prostorija, salona za prijem i apartmana. Preko reke Une tada je dao i da se izgradi drveni most koji vodi do ove utvrde.

Van Berks je umro 1919. godine i sahranjen je u ulazu u dvorac, a njegova porodica je nastavila živeti u dvorcu sve do 1932. godine kada odlaze u Slavoniju, a dvorac nastavljaju koristiti kao letnikovac.

U toku Drugog svetskog rata, kada je u dvorcu bio smešten NOR na čelu s predsjednikom bivše Jugoslavije Josipom Brozom Titom i Vladimirom Nazorom, Stari grad Ostrožac pretrpio je neka manja oštećenja.

Nakon rata, dvorac je pretvoren u Dječiji dom te je zbog toga pretrpeo izmene u prvobitnom enterijeru, ali i rušenje prvobitnog objekta. Tada je u dvorištu dvorca izgrađena i osnovna škola koja je nedugo nakon toga uklonjena.

Sve to dokazuje da Stari grad Ostrožac nije građen prema unapred utvrđenom planu, jer su njegovi pojedini objekti građeni u kontinuitetu od srednjeg pa do početka XX veka, prvo zbog potrebe odbrane kada je oblikovanje osnove i zidova uslovljeno načinom ratovanja i vrstom naoružanja, da bi se kasnije sve gradnje odvijale na inicijativu i prema željama i potrebama vlasnika, kako navode iz Komisije.

Ipak, ništa od toga nije narušilo izgled grada jer se sve ukomponovalo u jednu lepu celinu kakvom je sačuvana i danas.

Za vreme poslednjeg rata u BiH, Berksov dvorac je oštećen. Ipak, krajem rata 1995. godine u dvorcu se za posetioce otvara izložba 77 savremenih skulptura afirmiranih umetnika s Akademije likovnih umetnosti u Sarajevu nastalih na umetničkoj koloniji 1967. godine.

Delovi grada iz srednjeg vijeka i osmanskog razdoblja u Starom gradu Ostrošcu danas su u relativno dobrom stanju, nakon što je odstranjeno samoniklo rastinje, čime je ovaj grad jedan od bolje očuvanih u BiH.

Ipak, iz Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika BiH su za Radiosarajevo.ba naveli da je neophodno je izvršiti arheološku istragu i analize severnog i severozapadnog dela grada te prema tim nalazima izvršiti potrebnu restauraciju i konzervaciju.

– Nekadašnji kompleks ekonomskih zgrada, tzv. središnji deo kompleksa, nije u upotrebi jer je potpuno devastiran zbog neodržavanja, kao i ratnih dejstava. Sačuvani su gabariti objekta, zatim nosivi zidovi i krovna konstrukcija, dok je pokrov potpuno uništen, kao i međuspratna konstrukcija i stolarija. Kameni i opečni svodovi su devastirani i obrušavaju se. Dvorac Lotara Berksa je zbog česte izmjene funkcija – od dvorca, dečjeg doma i kolonije skulptura, zatim uticaja atmosferalija, u jako lošem stanju.

Sve međuspratne konstrukcije su devastirane, stolarija je potpuno uništena. Ekonomski deo i deo u kojemu se nalazila kuhinja je potpuno urušen. Sačuvani su gabariti objekta, zidovi i krovna konstrukcija. Stanje skulptura je dobro sa primetnim oštećenjima na nekim delima - naveli su iz Komisije za Radiosarajevo.ba.

Postoje i dalje rizici za očuvanje Staroga grada Ostrošca zbog vlage i neodržavanja delova lokaliteta.

Jedno je sigurno, ne smemo dozvoliti da nam krene propadati i ovo kulturno nasleđe, kao što smo do sada dozvolili da propadnu druga kulturno-istorijska bogatstva.