Šta je lapot?

Lapot (prokletije) je ritual ubijanja starih ljudi koji se vezuje za duboku prošlost. U savremenoj srpskoj nauci ne postoji saglasnost oko toga je li riječ o ritualu koji je zaista postojao ili o naučnoj fikciji izrasloj iz tradicionalnih mitova, kao što smatraju LJubinko Radenković i Bojan Jovanović. Glavna teza ovakvog stanovišta je da ritual ubijanja starih ljudi predstavlja isključivo motiv iz narodnog predanja koji treba sagledati „u kontekstu potrebe za zanimljivošću i sugestivnošću kazivanja koje i usmjerava narativni tok mogućeg ka nesvakidašnjem i neobičnom“.

Za razliku od ovog stanovišta, koje se pojavilo u poslednjih petnaest godina, istorijski kontinuitet i brojnost tekstova koji u lapotu vide iskorijenjeni ritual ubijanja starih i nemoćnih dominiraju – počevši od etnografskih tekstova Sime Trojanovića, Tihomira Đorđevića i Svetislava Prvanovića, sve do Veselina Čajkanovića, koji, kao istoričar religije, smješta problematiku lapota u širi komparativno-religijski i istorijski kontekst ritualnog žrtvovanja ljudi i akcentuje religijski smisao ove žrtve. Mirko Barjaktarović u tekstu Još o ubijanju starih ljudi predočava građu vezanu za lapot sakupljenu na prostoru nekadašnje Jugoslavije. Kao odgovor na tekstove koji opovrgavaju istorijsku realnost lapota, nastao je i rad Sretena Petrovića (2000). Široj javnosti je ovaj običaj postao poznat kada je Goran Paskaljević 1972. godine snimio film pod nazivom Legenda o lapotu, piše na sajtu Antropološko-etimološkog pojmovnika srpske kulture.

Lapot je mitski običaj senicida u Srbiji, odnosno ubijanje roditelja ili starijih članova porodice, onda kada njihovo izdržavanje postane preveliki teret za porodicu. Prema pisanjima T. R. Đorđevića iz 1918. godine o običajima brdskih predjela okoline Zaječara, ubistvo bi bilo izvršavano sjekirom ili motkom, i cijelo selo bi bilo pozvano da prisustvuje događaju. U nekim mjestima bi stavljali kukuruznu kašu na glavu osobe prije ubistva da bi na taj način pokazali kako kukuruz ubija starce, a ne oni sami.

Ova legenda ima svoj korijen u narodnim pričama o rimskoj vlasti i lokalnim tvrđavama kojima su gospodarili, a antropolog Senka Kovač u jednoj studiji o starenju pominje da se u Istočnoj Srbiji imenom "lapot" naziva običaj ubijanja starih.

Ovaj običaj je bio zastupljen u Istočnij Srbiji, makedonskom Torbešiju (oblast Skoplja), dijelu Crne Gore (pleme Pješivac npr.) i zapadni dio Bosne i Hercegovine. Ubijanje su najčešće vršili njihovi sinovi i rođaci uz prisustvo cijeloga sela. Seoski telal bi išao od kuće do kuće i vikao: "Lapot je u toj i toj kući, dođite na podušje."

Na različite načine su ubijali starce, pa se tako u Homolju praktikovalo odrubljivanje glave sjekirom ili plugom, u Timoku ubijanje motkom, u Makedoniji su klali, u Crnoj Gori udarali sjekirom u potiljak, dok su u Bosni trovali. S obzirom da su vjerovali da ih posle smrti čeka bolji život, starci su se pokoravali ovom drevnom običaju, pa sinove čak i blagosiljali: "Sine moj, da si živ i zdrav mnogo godina i da dočekaš starost, pa i tebe sin ovako da isprati na onaj svijet."

Najstražniji običaj civilizacije

Lapot spada u najstrašnije običaje civilizacije, jer je riječ je o ubijanju starih, a najbližih članova porodice. On nije samo vezan za naše krajeve, već je bio prisutan i kod naroda Sjeverne Evrope, ali i kod američkih Indijanaca i Japanaca. Postavlja se pitanje da li je lapot bio vrsta drevne eutanazije, a prikazuje odnose djeteta i roditelja, čije je izvorište Edip, mitološki junak Grčke.