Mačvanska sela šire se i duže: Badovinci, Lešnica, Crna Bara, Glogovac, Klenje, Banovo Polje, Očage, Mačvanski Pričinović, Dublje, Tabanović, Štitar, Mačvanski Metković, Noćaj, Sovljak i druga, ali, za razliku od njih, Mačvanski Prnjavor sve više ima osmjeh varošice. I zaslužio je. 

Ovo veliko naselje ne zna se da li je šire ili duže. Pravcem sjever – jug na dva jednaka dijela presjeca ga „podrinjska magistrala“, put koji od Šapca prostranom Mačvom vodi do Loznice, a onda kroz Podrinje u Mali Zvornik, pa u Ljuboviju i Bajinu Baštu – sve do Kaluđerskih bara na planini Tari. 

Kroz Mačvanski Prnjavor tim putem sada prolaze dobri ljudi – ali je uvijek kobno kada njime, a ponekad i sa svih strana, dolaze zlodusi. Paklenici su, preko Drine, dolazili čak dva puta u dvadesetom vijeku. 

Prvi put u ljeto 1914. godine, prešavši Samurovića adu kod semberskog sela Amajlije, preko Alanovića navoza, i drugi put sredinom proljeća 1941. godine. Oba puta bili su u skoro istim odorama. Oni cara Franje nosili su modroplave, a Hitlerovi uniforme tamnozelene boje. I jedni i drugi došli su istim zločinačkim, krvožednim namjerama. 

Ovi drugi, sa čeličnim šljemovima bili su isto krvoločni kao Jozefovi soldati. I jedni i drugi sravnili su Prnjavor, a njegovu pravoslavnu crkvu pretvorili su u konjušnicu.

U ljeto 1914. planuo je Prvi svjetski rat. Mačva, Prnjavor, Jadar, Gučevo, Pocerina i Podrinje bili su u njegovom epicentru – pa je zato baš tu i započeo, do tada neviđen, pogrom i pokolj Mačvana.

U istorijskim dokumentima i u crkvenom ljetopisu piše da je dvanaesti avgust 1914. godine bio koban za ovo naselje i njegovu crkvu, jer je tada Peta austro-ugarska armija, čiji je front bio od ušća Drine u Savu kod Rače do Zvornika, za samo sedam prvih dana rata počinila nečuvene zločine - Prnjavor je doživio stravičan pokolj. 

O tom varvarskom pohodu zloduha, kada je taj dio Mačve krvoliptao, iskreno je svjedočio doktor Rudolf Arčibald Rajs - Švajcarac. Veliki prijatelj Srba, Mačvana posebno. 

U znak zahvalnosti zbog toga je proglašen za počasnog građanina Prnjavora, a Prnjavorčani su mu podigli i spomenik u porti hrama Proroka Ilije, nedaleko od grobnice u kojoj su kosti nekoliko stotina stanovnika ovoga mjesta - žrtava vojske Fraca Jozefa iz ljeta 1914. godine i fašista iz 1941. godine. Tu prnjavorsku spomen-kosturnicu nazivaju još i podrinskom Ćele-kulom.

Izvještaji Arčibalda Rajsa sa ratišta iz Srbije izazvali su veliku pažnju u Evropi, otkrili su istinu o zločinima austrougarske vojske u Mačvi i Podrinju i pomogli da se u javnom mnjenju evropskih zemalja stvori slika o pravednoj borbi koju je tokom Prvog svjetskog rata vodila Srbija.

Arčibal Rajs, švajcarski profesor i naučnik, kriminolog i humanista, proveo je četiri godine u redovima srpske vojske, bilježeći zločine koje je Austrougarska vojska vršila nad Srbima, O tome je napisao nekoliko knjiga, među kojima je najpoznatija Šta sam vidio i preživio u velikim danima, ali i brošura Čujte, Srbi u kojoj je pomogao Srbima da upoznaju sami sebe i svoje mane.

Prema knjizi Darinke S. Rajičić Hram svetog proroka Ilije 1907-2007. i 85 godina spomen-kosturnice, ova grobnica je osveštana petog novembra 1922. godine.

Tog dana u Prnjavor se slegao veliki broj državnih zvaničnika, crkvenih velikodostojnika, rodbine nevinih žrtava koje su pobili jurišnici Franje Josifa, Mačvana, Podrinaca, Poceraca, Semberaca... Saobraćao je i specijalni voz od Šapca do Prnjavora. Među okupljenima bio je i doktor Rajs.

Zapisano je da je tom prilikom Arčibald Rajs govorio, na francuskom jeziku uz pomoć prevpdioca Save Mikića, sa stepeništa kosturnice, u kojoj je tada bilo 365 žrtava. Humanista Rajs svojim riječima ganuo je sve prisutne.

Ono što sam video u jesen 1914. godine u Prnjavoru, nekada tako ponosnom i veselom prelazi svaku ljudsku maštu. Leševi izmrcvaljenih žena, dece i staraca, kuće u ruševinama - kuće sa čijih se zgarišta dizaše još jedan dim i čiji zidovi bejahu umrljani krvlju nevinih žrtava.

Rajs je još govorio, zabilježila je Darinka S. Rajičić, o majkama koje su u ratno predvečerje obilazile humke podignute na brzu ruku, o njihovom naricanju i jauku koji se razlijegao mačvanskom ravnicom.

Zabilježio je da su ljudi ubijani na najsurovije načine: bili su razapinjani konjima, bodeni bajonetima, spaljivani u školama, pečeni na ražnju... Rajs je zabilježio i slučaj da je tromjesečna beba bačena izgladnjelim svinjama.

Došao je i do podataka da su tada ubijena hiljadu dvjesta pedeset tri lica, među kojima dvjesta osamdeset osam žena, sedamdeset sedmoro djece, od jedne do deset godina, šezdeset i dvoje djece od deset do petnaest godina. Ovom broju žrtava, Rajs dodaje i pesto četrdeset četiri nestala lica koji su odvedeni preko Drine i nikada se nisu vratili.

Arčibald Rajs preminuo je osmog avgusta 1929. godine. Na njegovoj sahrani, na topčiderskom groblju u Beogradu, prisustvovao je veliki broj Prnjavorčana predvođenih sveštenikom Milanom Nikitovićem. Oni koji nisu bili na sahrani oplakivali su doktora Rajsa kao najrođenijeg.

U Letopisu crkve proroka Ilije zapisano je i ovo:

Odlaskom Rajsa srpski narod je shvatio da je izgubio čoveka koji je u svoje vreme vredao našoj otadžbini više nego divizija vojnika. nestalo je najvećeg poklonika naših ratničkih svitanja.

Velika prnjavorska ulica, koja od podrinske magistrale, u centru sela, vodi pored crkve i spomen-kosturnice prema brdu Džajevac, Pustipolju i srednjovjekovnom manastiru u Čokešini, nosi ime doktora Arčibalda Rajsa.

Doktor Rajs rođen je osmog juna 1875. godine u Lozani, u Švajcarskoj. Bio je hemičar i doktor prirodnih nauka. Napisao je šesnaest knjiga, a bio je dopisnik engleske, franuske i njemačke štampe. 

Napisao je više od šest stotina članaka. Njegovi tekstovi o stradanju srpskog naroda u prvom svjetskom ratu nikoga nisu ostavljali ravnodušnim, jer su bili oštri i ubojiti. Sa srpskom vojskom prešao je Albaniju, a po njegovoj želji srce mu je sahranjeno na Kajmakčalanu. Bio je nosilac brojnih, najviših odlikovanja Srbije. 

Na kajmakčalanskoj urni je pisalo:

Ovde u ovoj urni, na vrhu Kajmakčalana

Zlatno srce spava,

Prijatelj Srba iz najtežih dana,

Junak Pravde, Istine i Prava,

Švajcarca Rajsa, kom neka je slava.

Nažalost, urna sa Rajsovim srcem polomljena je prilikom jednog naleta Bugara u Drugom svjetskom ratu.

U miru Božijem, u grobnoj tišini i tami kosturnice počivaju prnjavorske žrtve iz dva velika svjetska rata, u kojima su neviđeni silina i bjes zloduha baš istrešeni u ovoj pitomnini. Imena žrtava uklesana su na pločama postavljenim po njenim zidovima. 

Upadljive su i tri freske slikara Bocarića koje prikazuju strijeljanje u Prnjavoru i obližnjoj Lešnici, zatim prnjavorsku školu u plamenu i raspeće sedamnaestogodišnjeg Nikole Pejića. 

Prnjavor je dva puta postradao. Ovakav kakav je sada Mačvanski Prnjavor, sa svom svojom ljepotom i gorkom prošlošću, okružen smaragdnom Drinom i obroncima planine Cer, privlači već niz godina slikare iz cijelog svijeta – na likovnoj koloniji.

I uvijek im se pripovjeda o stradanju ovog dijela Mačve.

I o zlodusima.

I o humanisti Rudolfu Arčibaldu Rajsu.

O njemu posebno i ponosno.

Ali i svima i svakome . I u svakoj prilici.

O prijatelju Srba iz najtežih dana. 

Tihomir Nestorović